مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای«مدظله العالی» در تعریف بسیج می فرمایند:
«بسیج عبارت است از مجموعه ای که در آن پاکترین انسانها ، فداکارترین و آماده به کارترین جوانان کشور در راه اهداف عالی این ملت و برای به کمال رسانیدن و به خوشبختی رسانیدن این کشور جمع شده اند ... بسیج یعنی حضور در همه میدانهایی که از انسان در آن میدان یک کاری می طلبند.»
رهبر معظم انقلاب اسلامی در رابطه با ضرورت حضور بسیج در عرصه های مختلف می فرمایند:
«در دوران جنگ بسیج مال جنگ است، در دوران پشتیبانی مال پشتیبانی، در دوران علم مال تحصیل وتدریس و در دوران سازندگی مال سازندگی است». ایشان در جای دیگری می فرمایند:
« بسیج به معنای حضور شجاعنه ، فداکارانه و مخلصانه انسانهای پیشگام در تمامی عرصه های مورد نیاز نظام اسلامی و کشور است».
با توجه به تعریف فوق،بسیجیان باید در عرصه هایی که پیشرفت کشور و حفظ نظام و دستاوردهای انقلاب اسلامی در آن است حاضر شوند.
گاهی کشور نیاز به حضور بسیجیان در میادین رزم برای مقابله با متجاوزین دارد، زمانی سازندگی و پیشرفت اصلی ترین نیاز کشور است، برخی اوقات نمایش اقتدار و وحدت ملی نیازمند حضور در صحنه های اجتماعی بسیجیان است و ...
بر همین اساس عرصه های عمده فعالیت بسیجیان به شرح ذیل تعیین شده است:
1-      دفاع در برابر تهاجم بیگانگان:
شاید بتوان مهمترین عرصه فعالیت بسیج را عرصه دفاع نظامی در مقابل متجاوزین به کشور اسلامی تلقی کرد. دشمنان به بهانه های مختلف همیشه در صدد بوده و هستند تا تمامیت ارضی کشور را خدشه دار سازند بهمین جهت برای مقابله با تهدید های دشمنان کلیه انسانهای متدین و وطن دوست در قالب بسیج سازماندهی شده و در مواقع لزوم با حضور در جبهه های جنگ و در کنار نیروهای مسلح، از کشور دفاع می نمایند.
بعنوان مثال می توان به حضور حماسی و تعیین کننده بسیجیان در طول هشت سال دفاع مقدس علیه رژیم متجاوز عراق اشاره نمود.
2-      حفظ امنیت داخلی:
زمانی که دشمنان خارجی در مرزهای کشور با انسانهایی رزمنده و شجاع مواجه شده و نتوانند کشور را تهدید کنند، برای تحقق هدفهای خود ، عواملی را در داخل سازماندهی کرده و به مقابله با نظام اسلامی وادار می کنند تا با اقدامات آشوب طلبانه و تروریستی در داخل شهرها و روستاها امنیت و اقتدار کشور را به خطر اندازند. در چنین شرایطی نیروهای بسیجی بر اساس ضوابط مشخصی به کمک نیروهای انتظامی و نظامی شتافته و اشوبها و بحرانهای داخلی را مهار می کنند.
3-      عرصه سازندگی:
بسیج با ثبت نام از افراد داوطلب و علاقمند، آنها را برای شرک در فعالیت های سازندگی سازماندهی کرده و توان آنان را در جهت سازندگی کشور هدایت می کند.
برخی از هدفهای بسیج در عرصه سازندگی عبارتست از:
1-آشناساختن نوجوانان و جوانان با زمینه های اشتغال.
2-     غنی سازی اوقات فراغت نوجوانان و جوانان.
3-  کمک به افراد و اقشار نیازمند بخصوص ساکنین مناطق محروم و روستاها از طرق شرکت در فعالیتهای عمرانی مربوط به آنان.
از جمله عرصه های حضور بسیجیان در سازندگی کشور می توان به مشارکت آنان در فعالیتهای مربوطه به عمران(نظیر خانه سازی، مدرسه سازی در روستاها، راهسازی، سد سازی، لوله کشی آب، برق کشی و ... ) فعالیت های درختکاری، لایروبی، واکسیناسیون دام و طیور و جمع آوری آمار و اطلاعات مورد نیاز اشاره نمود.
4-     عرصه فرهنگی – اجتماعی:
 دشمنان انقلاب اسلامی پس از آنکه از طریق ایجاد آشوبهای داخلی، ترور شخصیتهای اصلی انقلاب ، کودتای نظامی، بمب گذاری، تحمل جنگ هشت ساله علیه ایران و... نتوانستند آسیبی  جدی به ایران اسلامی  برسانند ودر هر جبهه ای که وارد شدند خود را با جوانهایی مومن ، شجاع و ایثارگر روبرو دیدند ، بران شده اند تا عناصر اصلی تضمین کننده پیروزی مسلمانان ، یعنی ایمان اسلامی ، وحدت کلمه و روحیه انقلابی را در آنان تضعیف نموده و از این طریق به هدفهای شوم خود که شکست جمهوری اسلامی است نائل شوند .
در چنین شرایطی بسیجیان باید بطور همزمان به اشکال مختلف در عرصه فرهنگی با دشمنان مقابله کنند که از جمله می توان به تلاش در جهت افزایش آگاهی های دینی ، تقویت ایمان ، افزایش بصیرت وتیزبینی ، در مسائل سیاسی و اجتماعی ، خنثی نمودن شایعات و ترفندهای تبلیغاتی دشمن ، امر به معروف و نهی از منکر ، تلاش برای تولید آثار فرهنگی و مطبوعاتی در جهت دفاع از دستاوردهای انقلاب و ارزشهای اسلامی و مقابله با توطئه های دشمنان و... اشاره نمود.
5-     عرصه علمی :
یکی از مهمترین  نیازهای کشور در دوران سازندگی ، توسعه علمی و دسترسی به آخرین یافته های علمی و پژوهشی جهان و همچنین تولید علم می باشد .از آنجا که رشد علوم و فنون در کشورها مانع مهمی برای ادامه سلطه کشورهای استکباری است فلذا این کشور همیشه تلاش می کنند تا کشورهای دیگر را از دستیابی به یافته های جدید علمی وفنی محروم کنند.
در چنین شرایطی یکی از  مهمترین وظایف بسیجیان تلاش برای حضور موثر در عرصه علمی کشور است. علاوه بر تلاش آحاد بسیجیان در این عرصهف تشکیلات بسیج نیز با تشکیل انجمن های علمی برای دانشجویان و دانش آموزان و تشویق و حمایت از آنان، زمینه تلاش موثر بسیجیان در عرصه علمی را فراهم می کند برخی از اقدامات بسیج در این زمینه عبارتند از:
الف) تشکیل انجمن های علمی دانشجویی و دانش آموزی
ب) شناسایی و تشویق دانشجویان ، طلاب و دانش آموزان ممتاز کشور
ج) ارائه خدمات آموزشی ویژه به دانش آموزان ممتازبسیجی برای شرکت در المپیاد های علمی کشور.
د) حمایت از محققین و مبتکرین بسیجی.
6- عرصه امداد رسانی و بهداشت:
یکی از وظایف بسیج کمک به امداد و نجات مصدومین در سوانح طبیعی و شرایط جنگی است. به همین منظور نیروی مقاومت بسیج با برنامه ریزی و ارائه آموزشهای مورد نیاز عموم در این خصوص، آمادگی های لازم برای مواجهه مطلوب با این حوادث را در آنان ایجاد می کند، علاوه بر آن در مواقع بروز حوادث غیر مترقبه نظیر سیل و زلزله ، نیروهای سازماندهی شده بسیجی در قالب گردانهی امداد و نجات و دسته های امدادی بسیج دانش آموزی در دسترس ترین و مطمئن ترین امداد رسانی هستند که بلافاصله در محل حادثه  به کمک مصدومین می شتابند.
یکی دیگر از قابلیتهای تشکیلات بسیج کمک به توسعه بهداشت در جامعه است که در همین راستا اجای موفقیت آمیز واکسیناسیون فلج اطفال در سال 1371 توسط بسیج نمونه ای از حضور موفق بسیج در این عرصه می باشد.